Artikel
Het gebied waarin Schagen ligt was ooit een onbewoonbaar kweldergebied, doorsneden door waterlopen en onder voortdurende invloed van de zeegetijden. Achter de lage zandwallen die de zee door de eeuwen opwierp zette het vloedwater klei af waarop zich veen vormde, dat weliswaar voor bewoning geschikt was, maar door bewerking ook steeds weer inzakte en overspoeld raakte.
De eerste bewoningssporen die in Schagen zijn aangetroffen stammen uit de vroege bronstijd (2000–1800 v Chr.). Maar van permanente bewoning is dan nog lang geen sprake. Ook uit de ijzertijd (800–0 v Chr.) zijn archeologische sporen bekend. Verhogingen in het landschap tussen Schagen en Medemblik, zogenaamde kreekruggen, vormden een aantrekkelijke vestigingsplaats. De bevolking beoefende met landbouw en veeteelt een gemengd boerenbedrijf.
In Schagen en omgeving zijn ook uit de Romeinse tijd verschillende nederzettingen gelokaliseerd. Het gebied lijkt dan dicht bewoond, totdat het aan het einde van de derde eeuw zo goed als ontvolkt raakt door de toenemende wateroverlast. Pas enkele eeuwen later zou het opnieuw worden bevolkt, met name op de nederzettingen uit de Romeinse tijd, die relatief hoog lagen. In Schagen is op enkele plaatsen aangetoond, dat op een nederzetting uit de Romeinse tijd een middeleeuwse woonplaats is ontstaan. De bevolkingsdichtheid was laag. Maar naarmate deze weer toenam, gingen mensen op zoek naar nieuwe gronden. Zij vestigden zich in het veen, in Schagen vermoedelijk in de 8e eeuw.
Het grondgebied van de huidige gemeente Schagen is vanaf de vroege middeleeuwen permanent bewoond. De grote wateroverlast die in het gebied heerste, maakte dat de bewoners zich vooral vestigden op de kreekrug aan de oostzijde van het huidige Schagen. De wateroverlast was echter zo groot, dat men zelfs op deze rug terpen opwierp. Rond Schagen lag een groot aantal bewoonde terpen. Ook kleine gehuchten als de Keins, Lutjewal, Tjallewal en Avendorp zijn op terpen ontstaan. De terpen in Schagen zelf werden aangelegd in de late middeleeuwen, toen de wateroverlast weer eens groot was. In de 13e eeuw kwam de Westfriese Omringdijk tot stand. Deze beschermde West-Friesland tegen de zee, die het gebied aan drie kanten omringde. Maar beveiligd tegen doorbraken was men nog lang niet.
In en om Schagen zijn nog altijd vele terpen in het landschap zichtbaar. De meest in het oog springende is de terp Avendorp, die zo'n 3 meter hoog is. Niet alle terpen zijn bewaard gebleven. Zij werden in latere eeuwen dikwijls afgegraven om de grond te gebruiken voor activiteiten elders. Van Avendorp bijvoorbeeld, waarop aan het begin van de 19e eeuw nog een viertal huizen stond, is bekend dat het in 1827 deels is afgegraven om de begraafplaats van Schagen op te hogen.
